هشت زمان کلیدی در تاریخ دیوان کیفری بین المللی

 (این یادداشت توسط «ائتلاف برای دیوان کیفری بین المللی» به مناسبت سالگرد تصویب اساسنامه رم منتشر شد. ترجمه این متن توسط اقای فرزاد فلاح انجام شده است که پس از ویرایش مرکز منتشر می گردد) 

1.     نخستین رای محکومیت و دستور جبران خسارت قربانیان – جمهوری دموکراتیک کنگو

توماس لوبانگا، بنیانگذار و رهبر سابق «اتحادیه ی میهن پرستان کنگو»،  نخستین فرد تحویل داده شده به دیوان (در سال 2006 میلادی) و نیز اولین فرد محکوم شده در دیوان کیفری بین المللی (در سال 2012) می باشد. لوبانگا به جهت استخدام اجباری کودکان و استفاده از آنها برای مشارکت فعالانه در مخاصمه  مسلحانه به 14 سال زندان محکوم گردید.

نکته قابل توجه آن است که این نخستین تصمیم دیوان در باب جبران خسارت قربانیان می باشد. اجرای این تصمیم تا به اکنون بدون چالش نبوده است، با این وجود فعال سازی ماموریت جبران خسارت «صندوق سپرده برای قربانیان» (Trust Fund for Victims)، موجب جاری شدن امید در میان جوامع آسیب دیده در کنگو گشته است و نوید روشنی رو به پیشرفتی را به افراد ذینفع در فرایند جبران خسارت می دهد.

2.     قرار بازداشت برای رییس حکومت – دارفور، سودان

عمر البشیر، رییس جمهور سودان، نخستین رییس دولت در حال کار است که توسط دیوان کیفری بین المللی در سال 2009 میلادی برای ارتکاب جرایم جنگی و جرایم علیه بشریت و مجددا در سال 2010 به دلیل ارتکاب نابود سازی جمعی (نسل کشی) مورد تعقیب قرار گرفته است. تمامی اتهامات وارده، مربوط به دخالت عمر البشیر در بحران جاری دارفور می باشند.

سازمان «ائتلاف برای دیوان کیفری بین الملیل» و اکثر اعضای آن از زمان صدور قرار بازداشت البشیر، جا به جایی های وی را پیگیری نموده اند. هرچند که عدالت برای قربانیان دارفور بیشتر تحت الشعاع روابط سیاسی و منطقه ای قرار گرفته است، اما این پرونده برای نظام های قضایی داخلی، تلاش های جامعه ی مدنی و نهایتا همکاری با دیوان کیفری بین المللی نقطه عطفی فراهم آورد هنگامی که  دیوان عالی آفریقای جنوبی تصمیم دادگاه بدوی مبنی بر محکوم کردن مقامات این کشور به دلیل عدم امتثال از وظایفشان در دستگیری و تحویل دادن البشیر در جریان سفر وی به آفریقای جنوبی (در سال 2015) را ابرام نمود.

 3. نخستین محکومیت به ارتکاب تجاوز جنسی به عنوان سلاح جنگی در پرتو مسئولیت کیفری فرماندهی – جمهوری آفریقای مرکزی

ژان پیر بمبا، معاون رییس جمهوری سابق جمهوری دموکراتیک کنگو، در ماه مارس 2016  میلادی در اولین رای دیوان درباره بزهکاری ناشی از جرایم جنسی و جرایم مبتنی بر جنسبت (تجاوز به عنوان جرم جنگی و نیز جرایم علیه بشریت) محکوم گردید. علاوه بر تاریخی و مغتنم بودن جهانی این لحظه در تکامل عدالت جنسیتی، محکومیت بمبا نخستین پرونده ی مبتنی بر مسئولیت کیفری فرماندهی در دیوان کیفری بین المللی بود که به فرماندهان رده بالای نظامی این پیام را ارسال کرد که اگر مسئولیت اعمال زیردستان خود را به عهده نگیرند، ایشان نیز در جریان تعقیب اساسنامه ی رم قرار خواهند گرفت.

این پرونده به جرایم ارتکابی جنبش آزادیبخش کنگو در جمهوری آفریقای مرکزی از سال 2002 و 2003 به بعد رسیدگی می کرد که شخص بمبا در آن زمان فرمانده کل آن بود.

4.     تعقیب جرایم پس از انتخابات – کنیا

با خاتمه ی رسیدگی به پرونده ی «اهورو کنیاتا» رییس جمهوری کنیا و ویلیام روتو معاون رییس جمهوری در سالهای 2015 و 2016 میلادی، که به معنی به پایان رسیدن رسیدگی به خشونت های مرتبط با انتخابات 2007 و 2008 بود، درسی مهم برای دیوان کیفری بین المللی و ذینفعان آن رقم خورد. هرچند که اجرای عدالت برای قربانیان و خانواده های آنان تقریبا یک دهه به تاخیر افتاد، اما این تجربه می تواند برای قربانیان فعلی و آتی که در جستجوی عدالت در باب شدیدترین جرایم بین المللی هستند بسیار حیاتی باشد.

بسیاری، از جمله قضات دیوان، معتقد بوده اند که فاسد کردن شهود می تواند دلیل مهمی برای شکست پرونده ها باشد. دیوان کیفری بین المللی بدون شک در پی تدابیری برای جلوگیری از چنین وقایعی در آینده خواهد بود و هم اکنون نیز در جهت اجرای مقررات اساسنامه  رم در مورد فاسد کردن شهود تلاش می کند. همچنین، درغیاب یک تبرئه  آشکار، دادستان این فرصت را خواهد داشت که در صورت کشف شواهد تازه پرونده هایی را که از دستور کار خارج گشته اند را مجددا به جریان بیاندازد. با این وجود، قربانیانی که آسیب هایشان شناسایی گشته، اما کسی را برای احراز مسئولیت نیافته اند، در پی یافتن راههای احتمالی برای احقاق عدالت از طریق حکم جبران خسارت دیوان در پیش گرفته اند.

5.     نخستین محاکمه ی یک رییس دولت سابق – ساحل عاج

پرونده  «لوران باگبو» رییس جمهوری سابق ساحل عاج، که نخستین مورد بازداشت شدن یک رییس دولت بوده است، یکی از اصول بنیادین اساسنامه  رم را به منصهه ی ظهور رساند: هیچ کس بالاتر از قانون نیست. باگبو، که محاکمه ی وی به همراه «چارلز بلگوده» رهبر جوانان در ژانوییه  2016 آغاز شد، متهم به قتل، تجاوز جنسی، سایر اعمال غیر انسانی، و جرم تعقیب کیفری در حیطه ی جرایم علیه بشریت در جریان خشونت های پس از انتخابات 2010 و 2011 ساحل عاج می باشد.

 6.     دستگیری فرمانده ارتش مقاومت خدا – اوگاندا

در مارس 2016، قضات تصمیم گرفتند که «دومینیک اونگون»، فرمانده ی سابق ارتش مقاومت خدا، را برای ارتکاب 70 فقره جرایم جنگی و جرایم علیه بشریت به محاکمه بکشانند که این جرایم غالبا در ارتباط با حمله به اردوگاه «بیجا شدگان داخلی» در شمال اوگاندا صورت گرفته بود. ازدواج اجباری، حاملگی اجباری، شکنجه، قتل، و به خدمت گرفتن و استفاده از کودکان زیر 15 سال در مخاصمه  مسلحانه قسمتی از اتهاماتی را شکل می دهند که دومینیک اونگون متهم به ارتکاب مستقیم بعضی از آنهاست.

پرونده اونگون نویدبخش توسعه جدیدی در رویه قضایی و نیز مدیریت استراتژیک پرونده ها در دیوان کیفری بین المللی می باشد چراکه این پرونده طیف وسیع تری از اتهامات را نسبت به پرونده های مطروحه ی پیشین در دیوان، به طور ویژ جرایم جنسی و جرایم مبتنی بر جنسیت، در بر می گیرد و نیز به خاطر تعداد بالای قربانیان مشارکت کننده در دادرسی (بالاتر از 2000 نفر).

7.     تخریب میراث فرهنگی – تیمبوکتو، مالی

دیوان کیفری بین المللی به موضوع تخریب بناهای تاریخی و مذهبی به عنوان جرایم جنگی را از رهگذر دادرسی پیش رو در مورد اسلامگرای مرتبط با انصار الدین و القاعده در کشور مغرب اسلامی  خواهد پرداخت. احمد الفقی المهدی، که «حسبه» شهر تیمبوکتو در مالی را راهبری می کرده  است، متهم به تخریب 10 زیارتگاه و مسجد ثبت شده در میراث جهانی یونسکو می باشد. این پرونده برای روشن کردن صلاحیت دیوان در باب انواع مختلف قربانیان و رفتارهای مجرمانه گام مهمی خواهد بود.

این پرونده از ان جهت نیز مهم است که برای نخستین بار در تاریخ دیوان کیفری بین المللی کیفری یک متهم قصد خود مبنی بر پذیرش مجرمیت  را ابراز کرده است. این محاکمه ی یک هفته ای در 22 آگوست 2016 آغاز خواهد شد.

8.     نخستین تحقیقات جامع خارج از آفریقا – گرجستان

تحقیقات در مورد جرایم احتمالی ارتکاب یافته در اوستیای جنوبی، واقع در گرجستان، در سال 2008 در خلال منازعه روسیه-گرجستان نخستین تحقیقات رسمی دیوان کیفری بین المللی می باشد که موضوع آن یک واقعه یا یک شخص آفریقایی نیست. این موضوع از این جهت مهم است که دیوان مرتبا متهم به هدف قرار دادن آفریقا، و غالبا از جانب رهبرانی که عملکردشان مورد مواخذه قرار گرفته، بوده است.

حتی قبل از اعلام تحقیقات در مورد گرجستان در ژانوییه 2016، دادستان دیوان در حال انجام تحقیقات مقدماتی در مورد بحران های مرتبط با اوکراین، افغانستان، عراق و بریتانیا، کلمبیا و فلسطین بود.

کاری رو به پیشرفت

تا پیش از اساسنامه ی رم، مفهوم یک دادگاه که بتواند بازوی قانون را در پهنه ی جهانی بگستراند مفهومی آرمان شهری تلقی می شد.

در حیات کوتاهش، دیوان کیفری بین المللی تلاش شایانی را برای از بین بردن بی کیفرمانی بدترین جرایم جهان انجام داده است: هدف قرار دادن رهبران و مقامات عالی دولتها؛ مسئول دانستن فرماندهان نظامی برای اعمال زیردستانشان؛ رد کردن این باور که خشونت جنسی نتیجه ی طبیعی مخاصمات مسلحانه است؛ انجام تحقیقات در مناطقی از دنیا که حاکمیت قانون چندان بر پا نگشته است؛ و اصرار به دول عضو که چنین اصولی را بپذیرند.

امروز، هرچند که دیوان کیفری بین المللی و عدالت کیفری بین المللی با چالش های فراوانی روبرو هستند، اما امید این می رود که نمونه های بالا موجب حمایت بیشتر از بینش دیوان و پیشرفت در مبارزه ی جهانی با بی کیفرمانی خواهند بود.